Anny Sagenes fortel, skrive i samarbeid med Åsta Kårevik. Artikkelen er tidlegare publisert in Sunnhordland årbok 1995:
Ungdomstid i det okkuperte Noreg
Eg var 20 år då krigen braut ut. Til eg var 18 hadde eg hjelpt mor mi, Malene Frugård, med arbeidet i butikken og bakeriet, men fekk så hug til å prøva noko anna. Eg vart assistent hos tannlækjar Wevle. Den 9. april møtte eg som vanleg på arbeid. Men den dagen stod alt stilt, det var så ufatteleg dette som hende då. Eg fekk i oppgåve å gje pasientane melding om at kontoret var stengt – me var som lamma alle saman. Unggutane på min alder fekk mobliseringsordre og vart pålagde å møta i Eldøyo. Derfrå vart dei førde med ein båt innover til Granvin, og så vidare opp til Voss. Desse karane var med under kampane i Valdres. Han som seinare vart mannen min, Ove Sagenes, var mellom dei som melde seg til teneste på Voss. I slutten av krigen, noko før jul 1944, rømde bror min Jack til Sverige og vart verande der til krigen slutta. Me som fekk våre kjære velberga heim att, var heldige. Ikkje alle opplevde det. Eg kjem på ei kone her på Vikjo. Ho hadde båe sønene sine ute under krigen, og den eine kom ikkje att. Ho hadde nok mange tunge stunder. Det siste krigsåret vart me som budde i sentrum av Vikjo, evakuerte ut i bygda når kvelden og natta kom. Sentrum var då nærmast folketomt. Mor vart plassert på Kattatveit medan eg og tre andre unge jenter hamna i Saneset, på loftet der. Og me prøvde å nytta tida så godt me kunne. Det var så mykie som var forbode. Offentlege tilstellingar av mange slag var ikkje tillete, men kinoen var open. Der gjekk likevel mest berre tyskarar og jenter som heldt seg med dei. Derfor tok det seg ikkje ut å gå på kino om kveldane. Fru dr. Knut Moe var med i kinostyret, og ein kveld inviterte ho meg og to andre jenter med på ein film som ho kunne gå god for. Men eg kjende meg ikkje vel mellom alle desse tyske uniformene! Etterpå fekk både eg og dei to andre eit anonymt brev om at me var «observerte på tyskarkino». Eg hugsar framleis kor ufjelgt eg tykte det var med det brevet.
Ytingar i staden for pengar
Eg brukte mykje av fritida mi til å spøta, og eg vart etter kvart bortimot spesialist i å spøta selbuvetter av sauesvart og kvitt ullgarn. Like eins spøta eg sportssokkar i dei velkjende selbumønstra. Ei gamal kone som heitte Agot i Lio var utifrå flink til å spinna. Det var no om å gjera å få henne til å spinna dersom ein kunne vera heldig og få tak i ull. Det var mange som kom til meg og tinga seg vantar, og vil du vita kva eg fekk tilbod om som betaling? Ein gong fekk eg ein tannkost – skikkeleg førkrigsvare og god kvalitet. Og to par selbuvantar vart betalte med ei kanne sildolje! Denne kunne mor bruka i bakeriet til å pensla brøda med, og det var ei svært velkomen strikkeløn. Kammar var også vanskeleg å få tak i. Eg hadde ein førkrigskam, og den var eg så redd for som han skulle ha vore av gull. Berre bestevenninna mi fekk låna han. Men folk måtte mangt i nauda nytta, som det heiter i ordtaket. Eg hugsar godt jernkammane. Det vart også laga trekammar. Sidan eg arbeidde på tannlækjarkontor, fekk eg rasjoneringsmerke til to forklede for året. Og dei merka brukte eg med omtanke, eg fekk meg både kjolety og anna på desse kledemerka. Etter som eg hadde vore i arbeid to år då krigen kom, hadde eg ein brukande garderobe, og førkrigskvaliteten var som kjent god. Litt juksing og bløff måtte til Eg slutta hos Wevle i 1942 og arbeidde så saman med mor i butikken, og særleg hjelpte eg henne med rekneskapane. Det vart bl. a. sett strenge krav om nøyaktig oppgåve over det me hadde seld og teke imot av rasjonerings merke. Men kva når folk kom svoltne og ville kjøpa brød utan at dei hadde merke som me kunne klyppa? Kva skulle me då gjera? Jau, me prøvde å fuska det til. for mor kunne ikkje seia nei til folk i naud. Så stod me der når månaden var ute og oppgjerdsdagen kom og ikkje hadde merke tilsvarande den varemengda som var seld. Å kor fælt det var å gå til kontrollen med konvoluttane! Dei opna oftast ikkje desse konvoluttane med merke i, men vog dei på brevvekt. Derfor klypte me litt av korta der det ikkje stod merkenr. for å få full tyngde! Det gjekk vel, men for ein lette når kontrollen var over! Ein gong kom det tyske kontrollørar i bakeriet og skulle sjekka om lageret stemde med den utleverte varemengda. Men då tyskarane gav bakarane ordre om å lempa fram alle mjølsekkene frå lageret for kontrollteljing, gjorde mor seg myndig i målet og sa at ho betalte arbeidsfolka sine for at dei skulle baka, og kontrollørane fekk sjølv ta seg av sekkelempinga, som dei var betalte for! Då gav tyskarane seg på heile teljinga og sa at alt var i orden denne gongen! Denne historia gjekk rundt på bygda i årevis etterpå. Men så vel kom me ikkje frå det alltid. Mot slutten av krigen vart det avslørt at me hadde levert ut meir brød enn me hadde teke inn merke for. Det resulterte i ei mulkt på 1200 kr. å betala for mor.
Krigen gjer slutt på kakesteikinga
Far min døydde i 1935, og mor hadde frå då av stått føre butikk og bakeridrift. Bror min og eg måtte tidleg vera med og hjelpa til. To gonger i veka sykla me med brød -eg til Utbygdo, Longeland og Eldøyo, bror min til Hystad og så langt nord som til Haga. Det var jamt over tre tilsette i bakeriet i desse åra. Det skulle mykje ved til for å fyra opp i den gamle bakaromnen. Veden måtte lagrast og turkast, og midt på dagen måtte ofte omnen sotast for å halda «koken». Det kalla me «å kvessa omnen». Me brukte for det meste ved, men i tillegg også litt kol. Slik var det elles i heile bygda. Elektrisk komfyr vart ikkje vanleg før me fekk kraft frå Blåfalla ei tid etter krigen. Når folk skulle ha noko ekstra føre, t. d. bryllup, barnedåp og likn. kom dei med deigen i kakeformene og bad mor hjelpa med å få steikt kakene, for vedkomfyrane som var rundt i heimane, hadde ofte dårlege og lite brukande steikjeomnar. Ja, dei kom syklande langveges frå med deigen klar til steiking. Og alle fekk den hjelpa dei trong. Men i krigstida var det så vanskeleg om alt, og oftast lite høve til finare bakverk. «Det var jamt over 3 tilsette i bakeriet.»
Det daglege brød
Me hadde ein klubb 7-8 venninner her på Vikjo og samlast i heimane til kvarandre. Alle hadde niste med seg. Men den som heldt hus til klubben, skulle baka ei kake. Og her har du oppskrifta: mosa poteter, sukker, litt havregryn og nokre mandeldropar. Ca. to cm høg deig og steiking i steikeomnen i komfyren. Litt melis på toppen var herleg! Dersom me hadde nokre skeier kremfløyte å pynta med, var det vidunderleg! Her om dagen var det ei av veninnene mine frå klubben som spurde om eg hadde laga denne krisekaka seinare. Eg måtte berre seia som sant var, at det hadde eg nok ikkje. «Men det har eg «sa ho. «og det vart ikkje vellukka!» Potetene vart ei god hjelp for mange. No vart blomebed og plenar til potetåkrar. Me fekk tak i poteter utanom dei faste rasjonerte leveransane til sal i butikken. Og då fylte me den store kjelen i fyrgryta med poteter. Så var det å reinska desse potetene, helst før dei kolna. Det kunne vera arbeid i mange timar. Så skulle potetene malast på kjøtkverna, og bakarane kjevla ut kjempestore leivar potetkake med berre lite grann mjøl i. Me stakk ut kakene or leiven med store spannalok. Alt vart så steikt i den store bakaromnen. Desse potetkakene var omlag 1 cm tjukke, og folk fekk kjøpa dei utan merke – du skulle ha sett køen av folk som ville få tak i potetkaker. Ja, dei gjekk som «kokt mat», som det i røynda også var. Tannlækjar Odd Rasmussen (seinare tok han namnet Resser) fekk meg til å verta assistent hjå han «midlertidig». Arbeidet kom til å vara i tre år! Det kom billass med tyske soldatar til han som pasientar. Og han hadde plikt til å ta imot dei. Me kunne då arbeida til langt på kveld før alle var hjelpne. Det var mange fine ungdomar – dei hadde så visst ikkje bede om å verta sende ut i krigen. Ofte baud dei meg sigarettar, endå dei truleg ikkje hadde så store kvotar sjølv. Men eg sa alltid nei takk. Desse soldatane ville vera venlege og ha kontakt med oss, men me kunne ikkje møta dei som vener dei var okkupantar og fiendar. Men ein gong tok eg likevel imot ei gåve. Det var ein tysk offiser som gav meg to små marsipanbrød som kona hans hadde laga og sendt til han. Eg hugsar eg delte marsipanen med nokre vener om kvelden. Det var så sjeldan me fekk smaka noko skikkeleg søtt. Kavet for det daglege brødet skapte eit eineståande samhald og mykje gjensidig hjelp mellom menneske. Alle prøvde å gje kvarandre ei hjelpande hand i ei vond og vanskeleg tid. Og mor hjelpte meir enn nokon av oss andre kjende til og visste om. Seinare har mange kome til meg og sagt, at den hjelpa ho gav dei i krigsåra, kan dei aldri gløyma. Eg skal berre nemna eitt døme på det: Ein handverkar heldt på med noko arbeid på naboeigedomen for nokre år sidan, og eg spurde om han kunne vera gild og utføra noko murararbeid for oss når han var ferdig. Ja, han lova å tenkja på det. Nokre dagar seinare kom han bort til oss og vølte skaden både fint og greit. Eg ville sjølvsagt betala for arbeidet, men han ville ingen ting ha. «Mor di hjelpte oss så mange gonger under krigen. No vil eg hjelpa deg igjen, «sa han. Mor levde framleis då dette hende, og eg veit at det gjorde henne godt å vita at nokre var takksame. Dei som hadde det verst her på Stor’en var nok gruvearbeidarane og familiane deira. Bror min har fortalt at ein tidleg morgon kom ein gruvearbeidar inn i bakeriet. Han var tynn og mager. Han bad om brød, fortalde at han hadde levd på berre graut ei heil veke og gått i fullt arbeid. No kom han rett frå nattskift. Då gav bror min han fire brød utan å ta merke for dei. Det var nok brød som kom vel med. Men det var ikkje så greitt når oppgjerdsdagen kom og me stod til ansvar for at merka stemde med det som var seld.
Fæle opplevingar sette merke
Som før nemnt arbeidde eg som assistent hos tannlækjar Rasmussen (Resser) siste delen av krigen. Han var med i motstandsrørsla her på Stord. Den dagen om hausten 1944 då han vart arrestert, var eg og han som vanleg i fullt arbeid på kontoret. Me hadde til og med ein tysk soldat i stolen til behandling då døra brått vart riven opp. To tyske offiserar trengde seg inn og brølte at tannlækjaren skulle følgja med dei straks. Han måtte berre slutta av arbeidet og gå med dei. Etter avhøyr i Bergen vart han send til Grini, og der vart han verande til krigen tok slutt. Det var ei fæl oppleving for meg å vera vitne til arrestasjonen, og eg frys framleis på ryggen når eg tenkjer på det. Det var to hendingar som sette djupe merke på oss stordabuar – raidet mot Gruo i jan. 1943 og bombinga av rutebåten «Austri» i febr. 1945. Ataket mot Gruo gjekk føre seg ein laurdagskveld. Me var samla nokre ungdomar i heimen til Ove Sagenes, kjærasten min. Det var fint måneskin den kvelden, og me sat i bestastovo og song. Trygve Dahl spela piano, og me hadde det stille og fredeleg på alle måtar. Då brått byrja skytinga ute i fjorden, og me skjøna at noko sers var på ferde. Men me hadde visst ikkje vet til å vera redde. Tenk, me fann på at me ville gå opp på Ås, for der var det betre utsikt. Som tenkt så gjort. Ute på sjøen såg det ut som reine fyrverkeriet. Men det var ramme alvoret. Etter ei stund stilna det av med skytinga, og me gav oss snart på heimveg. Eg hadde ikkje lang veg heim, men Ove fylgde meg. Trygve derimot skulle heilt ut til Eldøyo, ca. 4 km frå Vikjo. Me tre kom no gåande nedover frå Ås i retning Vikjo. Alt var stille og ikkje eitt menneske å sjå. Då støytte me brått på to tyske offiserar, som me kjende godt frå før – me kalla dei «Bombeflyet» og «Tannlækjar Rasmussen». Dei kommanderte oss inn til veggen av Søren Hagerup si løe, og ville ha oss inn gjennom døra til gjødselkjellaren. Men me visste at der inne kunne me drukna i blaut møk, og prøvde derfor å forklara tyskerane dette. Omsider skjøna dei og gav oss strenge ordre om å koma oss i hus med ein gong. Eg vart no fylgd heim og dei to gutane gjekk i kvar si lei. Ove innover Vikjo og Trygve mot Eldøyo. Dagen etter fekk eg veta at dr. Ritland hadde kome køyrande og stoppa då han såg Ove. «Vil du vera med opp til Gruo, det har visst hendt ei ulukke der, «sa han. Ove hoppa då inn i bilen. Så måtte dei fyrst køyra ned på kaien og henta sjefen for hamnepolitiet, Hafenpolizei, som det heitte. Ove måtte då gå ut or bilen, for det var så mange tyskararar som skulle vera med. Ein offiser sette seg i setet hans. Ove gjekk no heim. – Dr. Ritland fekk ein dramatisk tur til Gruo. Då bilen kom til Isdal, var vegen sperra med felte tre, og skyting tok til. Offiseren i setet attmed Ritland vart drepen og sjefen for hamnepolitiet såra. Han la seg til som om han var død, og dei engelske soldatane let han liggja att. Det vart berginga for tyskaren. Dagen etter var me oppe, men såg då berre blods pora etter den drepne tyske offiseren. Denne hendinga kjem eg aldri til å gløyma så nær døden var altså kjærasten min den natta. Me hadde no fått krigen heilt innpå livet. Som ventande kunne vera, hadde dr. Rit- land ei sterk sjokkoppleving den natta.
Så var det den skræmelege februardagen i 1945, ein iskald vinterdag: Tante mi, Sofie Kattatveit, stod på kaien og skulle ta imot brordottera Karen Larsen, som skulle på vitjing til familien på Stord. Ei ung og livs- glad jente på 19 år! Men ho kom aldri fram. Ho fylgde «Austri» som vart skoten i senk på fjorden utanfor Kjøt teinen. Det var mange døde og såra. Eg kom ned på kaien og fekk auga på to ungdomar frå Haugesund som nett var berga i land. Våte og forkomne stod dei der. Eg fekk dei med heim og inn i den gode varme stova vår. Bror min hadde nett rømd til Sverige, og eg let dei få kleda hans på seg. Så fekk dei mat, og mor og eg reidde opp senger så dei kunne overnatta. Dagen etter reiste dei heim. Eg veit ikkje ein gong namna på dei, og aldri seinare har eg sett dei. Men slik var det under krigen.
Matgleder i mager kost
I desse åra lærde me å dela det me hadde med kvarandre. Fekk me tak i noko godt, var me snare til å be saman til ei festleg stund. Av og til fekk me tak i såkalla dansk flesk, og det var fin gjestebodskost i lag med poteter og gulerøter. Då koka me betasuppe eller lapskaus alt etter som, pluss serverte kaffi av erstatningskaffi, som i alle fall hadde den brune kaffifargen. Og havregrynskake gjorde alltid lukke når ho kom på bordet, med eller utan krem. Me gjekk lange vegar for å få tak i eit par liter mjølk til sundagen. Då vart det både kaffifløyte og fløytemjølk til eplegrauten, som var sundagsdesserten. I bakeriet laga me tebrød av det grove «bakemjølet» som kom frå Heggernes Mølle. Litt syltety inni og ein tanke melis på toppen – det var populær kaffimat! I desse åra kom ingen ting vekk eller vart kasta. I heimane laga me vaflar av grovt mjøl, og sume vart reine spesialistar på å laga gode lappar. Kveitemjøl var strengt rasjonert. Det gjekk helst til sjuke som trong diett, til gravide og småborn. Dei lange og vonde krigsåra skapte ei sterk samkjensle mellom menneska. Dei som hadde noko å hjelpa med, gjorde det, og stod alltid klar til å gje den som trong det, ei handsrekning i nauda.
